بررسى مبانى حجاب و عفاف در قرآن
فرزانه نیکوبرش راد
چکیده
«حجاب و عفاف»در قاموس بشرى ، واژه هاى آشنایى هستند که در گذر زمان از سنت به سوی مدرنیته ، فراز و نشیب هاى زیادى را طى کرده است . در این میان مردان و زنان (به خصوص زنان) در مسیر تند باد حرکت به سوى مدرنیسم ، در معرض برهنگى فرهنگى و فرهنگ برهنگى قرار گرفتند تا در توسعه سرمایه دارى نقش خویش را ایفا کنند .
اما با گذر زمان از هویت و شخصیت و ماهیت خود بیشتر دور شدند ، و در یک حرکت جدید با بازگشت دوباره به سوى منیت خویش و توجه به سرشت و طبیعت و احتیاجات حقیقى خودرا ، در میان معنویت ، هویت خویش را در «عفاف و حجاب» جستجو کردند .
نگاهى به مبانى «حجاب و عفاف» که برخاسته از حقایق دین و در افق بالاتر از عالم ماده تدوین و تبیین شده است ، در عصر برهنگى ، تنها پاسخ مثبت و حقیقى به نیازهاى درونى و بازگشت به گرایش هاى فطرى جامعه انسانى است که سلامت ،امنیت ، معنویت و کمال را در خانواده و اجتماع میسور مى سازد ؛ و این انتخاب تنها راه رسیدن به کمال و سعادت الهى است ، مبانى و ریشه و راه هاى این حقیقت را مى توان از بطن قرآن و روایت هاى اصیل اسلامى به دست آورد .
از این روى در این مقاله «مبانى عفاف و حجاب» از قرآن مورد نقد و بررسى قرار گرفته است . روش تحقیق به صورت تحلیل محتواى است که به شیوه کتابخانه اى جمع آورى شده است . امید است این تحقیق در توسعه فرهنگ حجاب و عفاف در جامعه تأثیرگذار باشد .
مفهوم حجاب
حجاب را از دو بعد لغوى و اصطلاحى مى توان تعریف کرد که در بعد لغوى در ساده ترین تعریف حجاب به معنى پوشش و فاصله میان دو چیز معنا شده است ؛ چنان که ابن منظور مى نویسد : «الحجاب :الستر … و الحجاب اسم ما احتجب به وکل ما حال بین شیئین : حجاب … و کل شى ءٍٍ منع شیئاً فقد حجبه …»۱ ؛ (ابن منظور ، ۲۰۰۰ م ، ج ۴ : ۳۶) «حجاب به معناى پوشانیدن است و اسم چیزى است که پوشانیدن با آن انجام مى گیرد و هرچیزى که میان دو چیز ، جدایى مى اندازد، حجاب گویند و هر چیزى که مانع از چیز دیگر شود او را حجب نموده است .»
و در کلامى دیگر خداوند منّان مى فرماید :
«و من بنینا و بینک حجاب.»۲ (سوره فصلت : آیه ۵)؛
«میان ما و شما حاجز و فاصله اى در نحله و دین وجود دارد ، نیز بدین معنا به کار رفته است .»
شهید مطهرى در مورد واژه «حجاب با تأکید بر مفهوم پوشش بیان مى کنند : «کلمه ى حجاب هم به معنى پوشیدن است و هم به معنى پرده و حاجب . بیشتر استعمالش به معنى پرده است . این کلمه از آن جهت مفهوم پوشش مى دهد که پرده وسیله ى پوشش است ، و شاید بتوان گفت که به حسب اصل لغت هر پوششى حجاب نیست ، آن پوششى حجاب نامیده مى شود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد . در قرآن کریم در داستان سلیمان ، غروب خورشید را این طور توصیف مى کند : «حَتّى تَورات بالحجاب»۳ ، (سوره ص :آیه ۳۲ ) «تا آن وقتى که خورشید در پشت پرده مخفى شد .» ، پرده ى حاجز میان قلب و شکم را «حجاب» گویند .۴(مطهرى ، ۱۳۵۳ : ۶۳)
در کتب لغت فارسى نیز براى واژه ى «حجاب» معناى مختلفى مانند : «پرده ، ستر ، نقابى که زنان چهره ى خود را به آن مى پوشانند ، روى بند ، برقع ، چادرى که زنان سرتاپاى خود را بدان مى پوشانند .» ۵ (معین ، ۱۳۷۹ ، ج ۱ :۱۳۴۰ / عمید ، ۱۳۶۷ : ۵۵۷) آمده است . در کل مى توان گفت حجاب به معنى پوشش ، بدیهى ترین تعریفى است که مى توان به آن اشاره کرد .
به نظر مى رسد واژه «ستر» در طول زمان به «پوشش» تغییر یافته است که زن در پس پوششى مانند حجاب خود را در جامعه از گزندهاى مختلف مصون مى دارد . چنان که «حجاب در علومى چون عرفان و طب و شاید دیگر علوم اصطلاح خاصى دارد ؛ اما این واژه در قرآن و حدیث نیز با عنایت به همین معناى لغوى به کار رفته و معناى خاصى پیدا نکرده است . در دوران متأخر این واژه معناى اصطلاحى خاصى پیدا کرده و به پوشش خاص زنان اطلاق شده است .»۱ (جمشیدى ، ۱۳۸۶ : ۲)
«شهید مطهرى در مورد واژه «ستر» و تغییر آن به «پوشش» مى نویسد:« مورد استعمال کلمه ى [ستر به پوشش در مفهوم] حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتاً جدیدى است . در قدیم و مخصوصاً در اصطلاح فقهاء ، کلمه ى «ستر» که به معنى پوشش است به کار رفته است . فقها چه در کتاب الصلوه و چه در کتاب النکاح که متعرض این مطلب شده اند ،کلمه ستر را به کار برده اند، نه کلمه ى حجاب را . بهتر این بود که این کلمه عوض نمى شد و ما همیشه همان کلمه ى پوشش را به کار مى بردیم ، زیرا چنان که گفتیم معنى شایع لغت حجاب ، پرده است و اگر در مورد پوشش به کار برده مى شود به اعتبار پشت پرده واقع شدن زن است و همین امر موجب شده که عده ى زیادى گمان کنند که اسلام خواسته است زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نرود . پوشش زن در اسلام ، این است که زن در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گرى و خودنمایى نپردازد .»۲ (مطهرى ، ۱۳۵۳ : ۶۴)
سیر تاریخى حجاب
بنابر گواهى متون تاریخى ، در اکثر قریب به اتفاق اقوام و ملل ، حجاب در میان زنان معمول بوده ، هر چند فراز و نشیب هاى زیادى را طى کرده است و گاهى با اعمال سلیقه ى حاکمان تشدید یا تخفیف یافته است ولى هیچ گاه به طور کامل از میان نرفته است .
«مورخان به ندرت از اقوامى بدوى یاد مى کنند که زنان شان داراى حجاب مناسب نبوده یا به صورت برهنه در اجتماع ظاهر مى شدند . تعداد این اقوام به قدرى نادر است که در مقام مقایسه – به قول اندیشمندان – قابل ذکر نیستند و شاید بتوان گفت : وجود برخى موانع سبب جلوگیرى از بروز تمایلات و استعدادهاى فطرى و طبیعى آنان شده است و یا عواملى باعث انحراف آنان از مسیر فطرت گشته است .»۳ (محمدى آشنانى ، ۱۳۷۳ : ۲۲)
شهید مطهرى در مورد این که کدامین اقوام داراى حجاب بوده اند چنین بیان مى کند : «در ایران باستان و در میان قوم یهود و احتمالاً در هند حجاب وجود داشته است و از آن چه در قانون اسلام آمده سخت تر بوده است اما در عرب جاهلیت حجاب وجود نداشته است و به وسیله ى اسلام در عرب پیدا شده است .»۴ (مطهرى ،۱۳۵۳: ۵)
مهدى قلى هدایت در کتاب خاطرات و فطرت زنانه پوشش در ملل مختلف مى گوید :
«اگر به لباس ملى کشورهاى جهان بنگریم به خوبى حجاب و پوشش زن را در مى یابیم . براون واشنایور ، نویسنده ى غربى ، در کتابى به نام پوشاک اقوام مختلف ، پوشاک اقوام گوناگون جهان از عهد باستان تا قرن بیستم را به صورت مصور ارائه کرده اند . نگاهى کوتاه به این کتاب روشنگر این واقعیت است که در عهد باستان در میان یهودیان ، مسیحیان ، زرتشتى ها ، یونانیان و اهالى روم ، آلمان ، خاور نزدیک و برخى مناطق دیگر پوشش زن به طور کامل رعایت مى شده است ، به گونه اى که زنان چین در معابر عمومى جز در پرده و ملحفه ظاهر نمى شدند و در خانه نیز داراى اندرونى و بیرونى بوده اند.»۱ (هدایت ، ۱۳۶۳ : ۴۰۵)
در مجموع مى توان گفت حجاب به معناى یک رفتار انسانى در طول تاریخ با فراز و نشیب هاى فراوانى همراه بوده و گرایش هاى مختلفى در هر دوره بر نوع حجاب افراد مؤثر بوده است . اگر چه رسم حجاب در بین اقوام غیر عرب مانند ایران باستان ، اروپا ، قوم یهود و … مرسوم بوده است . اسلام ، نه تنها واضح قانون حجاب نبوده است ، بلکه در جهت جلوگیرى از افراط و تفریط هایى که در طول تاریخ در مورد حجاب به وجود آمده بود، به قانونمند کردن و تنظیم و تخفیف آن همت گماشته است و آن را به صورتى متعادل ، صحیح و متناسب با فطرت انسانى زن ارائه نموده است .
مبانى حجاب در قرآن
حجاب در کلام الله مجید در سوره هاى نور و احزاب به صراحت و وضوح تبیین شده است . «در این آیات شریفه حدود حجاب ، آثار و کارکردهاى آن بیان گردیده است ؛ در حقیقت ، حجاب زن مسلمان به فتواى همه ى مراجع معروف تقلید در این زمان یکى از ضروریات دین است .»۱ لزوم پوشیدگى زن براساس شش دلیل قطعى قابل اثبات است که هر یک به تنهایى براى اثبات ضرورت حجاب کافى است :
۱- قرآن کریم ،
۲- روایات شریفه ،
۳- سیره ى اهل بیت علیه السلام ،
۴- براهین عقلى ،
۵- فطرت و طبیعت انسانى و تاریخ .
نکته مهم در بررسى حجاب از نظر دین مبین اسلام ، این است که نگرشى مطابق با فطرت و هویت حقیقى زنان است که نه تنها یک بُعدى نبوده ، بلکه همه ى ابعاد و جوانب شخصیت زن مسلمان در بُعد مادى و معنوى را مدّ نظر قرار داده است . از این روى در این مقاله حجاب تنها از دیدگاه قرآن و روایت ها مورد بررسى قرار گرفته است که حجاب فیزیکى بدن ، حجاب در نگاه ، گفتار ، رفتار و در قلب را مى توان اشاره کرد .
حجاب فیزیکى بدن
این بُعد همان محورى است که مورد توجه اکثر دانشمندان ، علما ، فقها و روشنفکران بوده است . این بخش از حجاب محسوس ترین و ملموس ترین بُعد مى باشد . در آیات شریفه قرآن کریم «در سوره نور و احزاب» به این بُعد از حجاب با عنوان «خُمار» و «جلباب»تأکید ویژه شده است .
خمار
قرآن کریم از دو نوع حجاب و شیوه ى پوشش زن سخن به میان آورده است : «خمار» و «جلباب» ؛ از خمار در آیه سوره نور سخن گفته شده است : «وَلیضرِبنَ بِخُمُرِ هِنَّ عَلى جُیوبِهِنَّ»۲ ؛ (سوره نور ، آیه ۳۰) «خمارهاى خود را بر گریبان هاى خویش بیفکنید .» که این قسمت آیه بیان گر کیفیت پوشش است که زن باید آن را بپوشاند .
«خمر» ، جمع خمار است و در کتب لغت آمده است : «الخمار ثوب تغطى به المرأه أسما»۳ ؛ (راغب اصفهانى ، ۱۹۹۲ م : ۲۹۸) «خمار لباسى است که زن سر خود را با آن مى پوشاند .» آقاى مصطفوى در التحقیق فى کلمات القرآن مى نویسد : «خمر و خمار به معنى ستر و پوشش است . شراب را خمر گویند ؛ زیرا حواس ظاهرى و باطنى را مى پوشاند . به روسرى زن نیز خمار گویند ؛ زیرا به وسیله آن سرش را مى پوشاند .»۴ (مصطفوى ، ۱۳۶۰ ،چ ۳ : ۱۲۹) ابن عباس در تفسیر این بخش از آیه ى شریفه مى گوید : «تغط شعرها و صدرها و ترائبها و سوالصفا» ۵ ؛ (طبرسى ، ۱۳۸۰ ، چ ۷ : ۱۸۵) «زن موى سر، سینه و دور گردن و زیرگلوى خود را بپوشاند .»
«آنچه مى تواند به این فرمان الهى جامه ى عمل بپوشاند ، مقنعه یا روسرى بلندى است که علاوه بر پوشش کامل سر ، بر روى گردن و سینه افتد .»۱ (بیرقى اکبرى ، ۱۳۷۷ : ۳۸) و شهید مطهرى معتقد است : «ترکیب لغوى «ضَرَب على» در لغت عرب این معنا را مى سازد که چیزى را بر روى چیز دیگر قرار دهند ، به طورى که مانع و حاجبى براى او شمرده شود .»۲ (مطهرى ، ۱۳۵۳ : ۱۳۸) براساس آیه ى شریفه و تفسیر ابن عباس ، این پوشش سرهر چه که هست ، اعم از شال ، روسرى ، مقنعه باید مو ، سینه ، دورگردن و زیرگلوى زن را بپوشاند .
«در زمان جاهلیت و صدر اسلام زنان عرب غیرمسلمان لباس هاى بلند و گشاد مى پوشیدند ، برسر یا شانه خود عبا مى انداختند و پوششى کوتاه و کوتاه تر از جلباب روى سرشان مى بستند . شهید مطهرى به نقل از تفاسیر معتبر از جمله تفسیر کشاف بیان مى کنند که زنان عرب معمولاً پیراهن هایى مى پوشیدند که گریبان هاى شان باز بود ، دور گردن و سینه را نمى پوشاند و روسرى هایى هم که روى سر خود مى انداختند از پشت سر مى آویختند ، قهراً گوش ها و بناگوش ها و گوشواره ها و جلوى سینه و گردن نمایان مى شد . این آیه دستور مى دهد که باید قسمت آویخته ى همان روسرى ها از دو طرف روى سینه و گریبان خود بیافکنند تا قسمت هاى یاد شده پوشیده گردد .»۳ (همان : ۱۳۶ و ۱۳۷)
در ذیل این آیه محمدبن یعقوب کلینى در کافى به سند خود از محمدبن یحیى ، از احمد بن محمد بن حکم از سیف بن عمیره از سعد اسکاف از ابى جعفر علیه السلام چنین روایت مى کند که فرمودند : «استقبل شابُ من انصار امراه بالمدینه و کان النساء یتفلعن خلف آذانهّن فنظر المیعاد مقبلد فلمّا جازت نظر المیعاد و دخل فى زقاق قد سماه ببنى فلان فجعل ینظر خلفها و اعترض وجهه عظم فى الحائط أو زجاجه فشقّ وجهه فلمّا مفت الامرأه نظر فاذا الدماء تسیل على صدره و ثوبه ؛ فقال ، والله و آتین رسول الله (ص) و لأخبرنّه قال : فأتاه فلمّا رآه رسول الله (ص) قال له ما هذا . فأخبره . فهبط جبرئیل علیه السلام بهذه الآیه اقُل لِلمُؤمِنینَ یغُضُّوا مِن اَبصارِهِم وَ یحفَظوا فُرُوجَهُم ذلک أَزکى لَهُم إنَّ اللهَ خَبیر بما یصنَعونَ .»۱ (کلینى ، ۱۴۱۳ هـ . ق ، ج ۵ : ۵۲۰)
«یکى از جوانان انصار با زنى از اهالى مدینه روبه رو شد در آن زمان ، زنان مقنعه خود را پشت گوش مى بستند . جوان به زن ، که از رو به رو مى آمد ، آن قدر نگاه کرد که زن از مقابل او گذشت و رفت . جوان درحالى که هم چنان از پشت سر ، آن زن را نگاه مى کرد ، وارد کوچه بنى فلان شد که ناگاه استخوان یا شیشه اى که در دیوار بود ، صورت او را درید . وقتى زن رفت ، ناگاه جوان متوجه شد که خون روى لباس و سینه اش ریخته است ؛ با خود گفت : به خدا حتماً نزد رسول الله (ص) مى روم و ماجرا را توضیح مى دهم . جوان نزد پیامبر (ص) آمد . وقتى که رسول خدا (ص) او را دید پرسید : این چیست ؟ جوان ماجرا را توضیح داد . جبرئیل در این هنگام بر پیامبر چنین خواند : «به مردان بگو که چشمان خویش را ببندند و شرمگاه خود را نگاه دارند ، این براى شان پاکیزه تر است ؛ زیرا خدا به کارهایى که مى کنند آگاه است .» ۲ (سوره نور ، آیه ۳۰)
جلباب
نوع دوم پوشش جلباب است که در سوره احزاب بدان تصریح شده است : «یا أَیهَا النَبى قُل لِأَزواجِکَ و بَناتِکَ وَ نِساءِ المُؤمِنینَ یدُنینَ عَلَیهِنَّ مِن جَلا بیبهنَّ ذلِِکَ أَدنى أَن یعرِفنَ و لایوذَینَ و کان الله غفوراَ رحیماَ .»۱ (سوره احزاب ، آیه ۵۹)
«اى پیامبر ، به زنان و دخترانت و زنان مؤمن بگو : جلباب هاى خود را به هم نزدیک سازند تا با این پوشش بهتر شناخته شوند و از تعرض هوس رانان آزار نبینند و خداوند بخشنده و مهربان است .»
علامه طباطبایى در تفسیر المیزان در ذیل آیه شریفه آورده است : «الجلابیب جمع جلباب و هوثوب تشتمل به المرأه فیغطّى جمیع بدنها او الخمار الذى تغطّى به رأسها و وجهها .»۲ (طباطبایى ، ۱۳۹۶ هـ . ق ، ج ۱۶ : ۳۶۱) «جلابیب جمع جلباب است و آن لباسى است که زن آن را در بر مى کند و همه بدن خود را مى پوشاند یا مقنعه اى است که سر و صورت خود را به آن مى پوشاند .» زمخشرى نیز در کشاف به نقل از ابن عباس همین معنى را به کار برده است و مى گوید : «الرداء الذى سیته من فوق الى اسفل»۳ (زمخشرى ، ۱۳۵۲ ، ج ۳ : ۵۵۹) «در جلباب ردایى است که سراسر بدن را از بالا تا پایین را مى پوشاند . »
ابن منظور نیز در لسان العرب جلبا را لباس بلند معنا کرده و مى نویسد : «الجلباب ثوب اوسع من الخمارد دون الرداء تغطى به االمرأه راسها و صدرها و قیل هوثوب واسع دون الملحفه تلسبه المرأه و قیل هو الملحفه»۴ ؛ (بیرقى اکبرى ، ۱۳۷۷ : ۴۴) «جلباب لباسى بزرگ تر از سرپوش و کوچک تر از رداست که زن سر و سینه خود را با آن مى پوشاند و گفته شده است لباسى بزرگ است که از محلفه کوتاه تر است و زن آن را مى پوشد و گفته شده است همان ملحفه است .»
واژه ادناء در تفاسیر «هم به معناى دنو (نزدیک کردن) آمده .»۵ (فیض کاشانى ، بى تا ، ج ۴ : ۲۰۳) و «هم به معناى ارحاء و اسدال و آویختن .» ۶ (زمخشرى ، ۱۳۵۲ : ۵۶۵) آیه شریفه مى فرماید : «یدنینَ عَلَیهِنَّ مِن جلا بیهَّن ذلِکَ أَدنى أَن یعرِفنَ فَلا یؤذَینَ …» معناى آیه این است که زنان مسلمان باید جلباب هاى شان را به خود نزدیک کنند یا بر سر بیاویزند تا شناخته شوند به اینکه زن مسلمان آزاد هستند . »۷ (فیض کاشانى ، بى تا ، همانجا) یا« شناخته شوند به این که پوشیده و با عفت هستند .»۸ (طباطبایى ،۱۳۹۶ هـ .ق، همانجا)
علاوه بر مباحث لغت شناسى ، چند نکته ویژه نیز در آیه ى جلباب وجود دارد :
۱- تأخیر نزول آیات مورد نظر در سوره ى احزاب پس از آیات خمار در سوره ى نور .»۱ (عابدینى ، بى تا : ۷) با توجه به مسئله تدریجى بودن احکام ، این نظر محتمل است که آیه ى خمار دستور نخستین و آیه ى جلباب دستور نهایى آن است ؛ حجاب برگزیده و برتر مورد نظر اسلام حجاب جلباب است .
۲- عمومیت آیه ى جلباب بر همه ى زنان مؤمن و زنان و دختران پیامبر (ص) به عنوان یک حکم نهایى و استثنا ناپذیر .» ۲ (هدایت خواه ، ۱۳۷۴ : ۱۸۴)
۳- دستور بر نحوه ى پوشش جلباب با عنوان «یدنین علیهن من جلابیبهن» با چیزى مانند عبا و چادر سازگارتر است تا با لباس و روسرى ؛ زیرا شکل لباس سراسرى به گونه اى است که باید اطراف آن را به یکدیگر نزدیک کرد و بر روى هم قرار داد تا بدن را بپوشاند .
۴- اثر اجتماعى پوشش جلباب در این آیه ى شریفه ذکر شده است در حالى که این اثر براى پوشش خمار بیان نشده : «ذلک أدنى ان یعرفن فلا یؤذین» ن آن آن
؛ این پوشش جلباب نزدیک ترین چیزى است که به وسیله ى آن ایمان و عفاف تعیین مى یابد و همان طور که گفتیم به این وسیله زنان مؤمن و عفیف بهتر شناخته مى شوند تا از تعرض هوس رانان آزار نبینند ؛ از همین رو اراذل و اوباش مجبور مى شوند حساب این زنان متین و پوشیده را از زنان کنیز و …. جدا نمایند .
هم چنان که در شأن نزول آیه آمده است : «فانه کان سبب نزولها ان النساء کن یخوص الى المسجد و نعیلین حلف رسول الله (ص) و اذا کان بالیل حرجن الى صلاه المغرب و العشاء الاخر و الغداه یقعد الشباب لهن فى طریقهن فیوذونهن و یتعرضون لهن فانزل الله «یا اَیها النَبِى قُل لِأزواجِکَ و نباتک و نساء المؤمنین …» الى قوله »۳ ؛ (قمى ، ۱۳۷۸ هـ . ق ، ج ۲ : ۱۹۹) سبب نزول آیه این بود که زنان براى گزاردن نماز مغرب پشت سر رسول خدا صلى الله علیه و آله از منزل خارج مى شدند و شب هنگام که براى گزاردن نماز مغرب و عشاء و نماز صبح به سوى مسجد مى رفتند ، جوانان بر سر راه آنان مى نشستند و به آزار و اذیت زنان نمازگزار مى پرداختند ، در این هنگام این آیه شریفه نازل شد و به آنها دستور داده شد حجاب خود را به طور کامل رعایت کنند تا به خوبى شناخته شوند و کسى بهانه ى مزاحمت پیدا نکند .
در سوره ى مبارکه نور آیه ى شریفه ۳۱ دو نهى وجود دارد . نهى مورد نظر در این مبحث «و لایبدین زِینُتهنَّ» است ؛ «زنان نباید زینت خود را آشکار سازند .» ؛ و بلافاصله بعد از آن عبارت «اِلّا ما ظَهر مِنها» آمده است ؛ «زینت هایى که آشکار هستند مشمول این نهى نمى باشند .»
در تعیین این که از زینت ها چه زینت هایى نباید آشکار شوند ، میان فقها اختلاف رأى وجود دارد . کلمه ى «زینت» در زبان عربى عام تر از واژه ى «زیور» در زبان فارسى است ؛ زیرا زیور به زینت هایى گفته مى شود که از بدن جدا مى شود ؛ مانند طلاجات و جواهرات ، ولى کلمه زینت هم به این دسته گفته مى شود و هم به آرایش هایى که به بدن متصل است ؛ مانند سرمه و خضاب .» ۱ (مطهرى ، ۱۳۵۳ : ۱۲۸)
«مفاد این دستور آن است که زنان نباید آرایش و زیور خود را آشکار سازند ؛ اما استثناى اول مى گوید : پوشش زینت هایى که آشکار است، لازم نیست . پس زینت هاى زن بر دو نوع است : یک دسته آشکارند و نوع دیگر مخفى ، مگر آن که زن به قصد و عمد بخواهد آن را آشکار کند ؛ اما سؤالى که در اینجا پیش مى آید این است که زینت آشکار کدام است و زینت پنهان کدام ؟ درباره ى این انشاء از قدیم ترین زمان ها از صحابه و تابعین و ائمه ى طاهرین :سؤال مى شده و به آن جواب داده شده است .»۱ (همان : ۱۲۹)
ایشان در پایان این مبحث تصریح مى کنند : «ما این مسئله را از نظر خودمان بیان مى کنیم و استنباط خودمان را ذکر مى کنیم و اما هر یک از آقایان و خانم ها از هر کس که تقلید مى کنند عملاً باید تابع مرجع تقلید خودشان باشند .»۲ (همان : ۱۳۵) شهید مطهرى در این مبحث معتقد است : «پوشاندن چهره و دست ها تا مچ واجب نیست ؛ حتى آشکار بودن آرایش عادى و معمولى که در این قسمت ها وجود دارد ، مانند سرمه و حنا که معمولاً زن از آن خالى نیست و پاک کردن آنها یک عمل فوق العاده به شمار مى رود نیز مانعى ندارد . ایشان تأکید مى کنند که نظرشان با فتواى بعضى از مراجع تقلید تطبیق مى کند، ولى ممکن است که با فتواى برخى دیگر تطبیق نکند ؛ گرچه یادآورى مى کند که فتواى مخالفى وجود ندارد و هر چه هست احتیاط است نه فتواى صریح .» ۳ (همان، همانجا)
حجاب در نگاه
بُعد دیگر حجاب از دیدگاه قرآن و روایات در «نگاه» است . این بخش از حجاب بعد از بُعد اول ، شناخته شده ترین بُعد از ابعاد حجاب است و دستور صریح قرآن کریم بر این بُعد از حجاب دلالت دارد . که حجاب هم براى زن و هم براى مرد است ، هم چنان که خداوند در سوره ى مبارکه نور به مردان و زنان به طور جداگانه امر مى کند که چشم هاى خود را فرو افکنند : «قُل لِلمؤمِنینَ یغُضُّوا مِن اَبصارِهِم» و «قُل لِلمؤمِناتِ یغضُضنَ مِن أَبصارِهنَّ» .۴ (سوره نور آ آیات ۳۰ و ۳۱)
اصطلاح «غضّ بصر» در لغت به معناى فرو افکندن چشم مى باشد و نه فروبستن آن . «غض» به تنهایى به معناى کاستن ، تخفیف و نگهدارى است که هم براى صدا استفاده مى شود و هم براى چشم ؛ براى مثال آیه ى ۱۹ سوره لقمان مى فرماید : «واغضُض مِن صَوتِکَ» ؛ «صداى خود را کوتاه کن .»۵ (قریشى ، ۱۳۷۸ ، ج ۵ : ۱۰۵ و ۱۰۴)
شهید مطهرى با تأمل در لغت عرب مى فرماید : «غض بصر» با «غمض عین» متفاوت است . «غمض» به معناى فروبستن است که با کلمه عین همراه مى شود نه کلمه بصر . شهید مطهرى «با مبناى فلسفى خود نگاه را به دو دسته ى «استقلالى» و «آلى» تقسیم مى کند . «در نگاه استقلالى» یعنى این که نگاه کردن به کسى یا چیزى براى خوب تماشا کردن و ورانداز کردن آن براى ارزیابى آن ؛ اما «نگاه آلى» یعنى نگاه کردنى که خودش هدف نیست ، بلکه به عنوان مقدمه و وسیله سخن گفتن است . بر این اساس ، امر الهى به زنان و مردان مؤمن ، پرهیز از نگاه استقلالى است نه نگاه آلى ؛ یعنى پرهیز کردن از نگاهى که هدفش صرفاً تماشا کردن و لذت بصرى بردن و چشم چرانى است .»۱ (مطهرى ۱۳۵۳ : ۱۲۴ و ۱۲۳ )
«بصر» نیز در لغت عرب به ابزار بینایى ، یعنى چشم گفته مى شود و هم به حس بینایى و گاهى نیز به دلالت التزامى به معناى علم است، دلالت دارد .»۲ (قریشى ، ۱۳۷۸ : ج ۱ ، ۱۹۵)
از مطالب مزبور نکات ذیل را مى توان بدست آورد :
۱- امر جداگانه نه به مردان و زنان مؤمن به خاطر تأکید این امر .
۲ – تقدم امر به مردان پیش از زنان ؛در این دستور مشترک ابتدا مردان مورد خطاب الهى قرار گرفته اند و پس از آنان زنان ؛ و این امر شاید دلالت بر ضرورت و اولویت این نوع از حجاب در میان مردان داشته است .
۳ – تعلق گرفتن امر به مردان و زنان مشروط به شرط ایمان : لازمه ى ایمان مردان و زنان مؤمن پرهیز از چشم چرانى است ؛ در حقیقت بخشى از ایمان افراد مؤمن در گرو پاک داشتن چشم شان از آلودگى ها ، لذت هاى حرام و آلودگى هاى بصرى است .
حضرت رسول (ص)در زمینه نگاه و حرمت آن مى فرمایند : «از نگاه بعد از نگاه بپرهیز ؛ زیرا نگاه اول از آن توست و ناخواسته است ، اما نگاه دوم به زیان توست و عمدى مى باشد و نگاه سوم ویران گر است . »۳ (محمدى رى شهرى ، ۱۳۷۷ ، ج ۱۳ : ۳۲۵) و «امام صادق علیه السلام نیز مى فرمایند : نگاه بعد از نگاه ، بذر شهوت در دل مى کارد و این خود براى به گناه کشاندن و به فتنه انداختن صاحبش کافى است .»۴ (همان : همانجا)
حضرت رسول (ص) مى فرمایند : «پیرامون نگاه حرام و تبعات آن هر که چشم خود را از حرام پرکند ، خداوند در روز قیامت چشم او را از آتش پر مى کند ، مگر این که توبه کند و از عمل خود دست بردارد .» ۵ (همان : ۶۳۲۳) نکته ى مهم آن است که پرهیز از نگاه به نامحرم و نگاه هاى حرام اگر چه در روایات بیشتر مربوط به مردان است ولى همان گونه که آیات شریفه نیز تصریح شد ، پرهیز از نگاه خیانت کارانه و نگاه هوس آلود به نامحرم در مورد زنان نیز صدق مى کند ؛ از این رو حضرت رسول (ص) مى فرمایند : «خشم خداوند سخت است بر زن شوهردارى که چشم خود را از غیرشوهر خود یا از کسى که محرم او نیست پرکند .»۱ (همان : همانجا)
آن چه به «غض بصر» کمک مى کند ، در نظر گرفتن قدرت خداوندى است که از نهانى هاى انسان ، آگاه است و ادراک و مشاهده ى عظمت و جلال خداوند در دل ، یاور انسان در حفظ چشم از نگاه به محرمات الهى است . حضرت رسول (ص) مى فرمایند : «بسته شدن چشم ها از حرام عامل بازدارنده ى خوب و توانمندى است براى تهذیب نفس و پاک کردن دل از خواهش هاى نفسانى .» ۲ (همان : ۶۳۱۷) تأمل در این دستور الهی سخنان معصومین :حرمت روابط اجتماعى و حفظ خانواده را تداعى مى کند که اسلام مى خواهد جامعه ای سالم و بدور از حرام داشته باشد تا همه ى اقشار بدور از جنسیت بتوانند با امنیت و مصونیت؛ در جامعه کارکردهاى خود را به نحو احسن انجام دهند .
حجاب در گفتار
تبیین روشن وحى در باب نحوه ى سخن گفتن زنان مؤمن با مردان ، یکى از مهم ترین ابعاد حجاب است که در قرآن ذکر شده است که حتى لحن سخن گفتن زنان را در بُعد روانشناسانانه مدّنظر قرار داده است . حجاب در گفتار در آیات شریفه ى قرآن کریم مؤکداً در مورد نحوه ى گفتار زنان به نامحرم است آنجا که مى فرماید :
«فلا تَخضَعنَ بالقَول فَیطمَعَ اَلَّذى فى قَلِبه مَرَضٌ وَ قُلنَ قَولاً مَعروفاً .»۳ ؛ (سوره احزاب ، آیه ۳۲) «با خضوع در گفتار سخن نگویید که بیمار دل طمع ورزد ، بلکه شایسته و متعارف سخن گویید .»
مخاطب نخست آیه ى شریفه ، زنان رسول خدا (ص) هستند و سپس تمام زنان مؤمن ؛ علامه طباطبایى مى نویسد :« معناى خضوع در کلام آن است که در برابر مردان آهنگ سخن گفتن را نازک و لطیف کنند تا دل او را دچار ریبه وخیال هاى شیطانى نمود ، شهوتش را برانگیزند و در نتیجه آن مردى که بیمار دل است به طمع بیفتد و منظور از بیمارى دل ، نداشتن نیروى ایمان است ؛ آن نیرویى که آدمى را از میل به سوى شهوات حرام باز مى دارد . » ۱ (طباطبایى ، ۱۳۹۶ هـ . ق : ۴۸۲)
بنا به نظر شهید مطهرى «مسئله جو از استعماع صداى زن جزء مسلمات است و دلیل آن سیره ى قطعى رسول خدا (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام است و دلیل دیگر آن سیره ى قطعى و رایج میان مسلمانان مى باشد .» ۲ (مطهرى ، ۱۳۵۳: ۲۴۳)
ایشان از مرحوم آیت الله طباطبایى یزدى در عروه الوثقى نقل مى کنند که :
«لابأس صوت الاجنبیه مالم یکن تلذذ و لاریبه من غیرفوق بین الاعلى و البصیر و إن کان الاحوط الترک فیغیر مقام الضروره و یحرم علیها اسماع الصوت الذى فیه تهییج للسامع بتحسینه و ترقیقه . قال تعالى : فَلا تَخصَعنَ بِالَقول الَّذى فى قَلِبه مَرَض .» ؛
«شنیدن صداى زن در صورتى که تلذذ و ریبه نباشد ، جایز است ولى در عین حال مادامى که ضرورت نیست ترک آن بهتر است و بر زن حرام است که بخواهد صوت خود را نازک کند و نیکو سازد ، به طورى که تحریک آمیز باشد ؛ چنان که خداى متعال در قرآن خطاب به زنان پیغمبر (ص) مى فرماید : در حرف زدن صدا را نازک و مهیج نکنید که موجب طمع بیمار دلان گردد .» ۳ (همان : ۲۴۳ و ۲۴۲)
علامه طباطبایى معتقد است : «آیه ى مذکور در مجموعه ى آیاتى قرار دارد که به همسران رسول خدا (ص) مربوط است و به آنان تذکر مى دهد که از دنیا و زینت آن جز عفاف و رزق کفاف بهره اى ندارد ؛ البته در صورتى است که بخواهند همسر او باشند ، و گر نه مانند سایر مردم اند .»۴ (طباطبایى ، ۱۳۹۶ هـ .ق : ۴۷۶)
به بیان دیگر شارع مقدس با نهى زنان از خضوع در گفتار با نامحرم ، آنان را به حصار امن تقوا دعوت نموده است تا خود و جامعه را از مصایب بى تقوایى و بى پروایى ایمن نگه دارند ؛ چرا که نوع سخن گفتن زن از بى حجابى و بدحجابى فیزیکى اغواکننده تر است و به همین دلیل ، خداوند متعال همسران پیغمبر را به طریق اولى از آن نهى کرده است . نکته دیگر در آیه شریفه این است که اگر مردى داراى تقواى قلب باشد ، حتى کلامى چنین آلوده به دعوت هاى باطل دلش را به هوس نمى اندازد ؛ چرا که آیه شریفه مى فرماید : «فیطمع الذى فى قَلبه مرضٌ»۱ ؛ (سوره احزاب ، آیه ۳۲) یعنى اگر زنى بى تقوایى کند و حجاب در گفتار را رعایت ننماید ، تنها مردان بیماردل هستند که در دام شیطان مى افتند و مردان با تقوا در قلعه ى ایمان در امانند .
حجاب در رفتار
مقصود از حجاب در رفتار اعمال و افعالى است که به واسطه ى اعضا و جوارح پدید مى آیند . آن چه به حجاب در رفتار تعلق مى گیرد ، مجموع چند امر و نهى الهى است :
۱) آشکار ساختن زینت هاى پنهان : خداوند در سوره مبارکه نور مى فرماید :
«ولایضر بنَ بار جُِلِهِنَّ ِلِیعلَمَ ما یخفینَ مِن زینَتِهِنَّ» ؛(سوره نور، آیه ۳۱)
«به زنان مؤمن بگو آن گونه بر زمین پاى نزنند که خلخال و زینت پنهان پاهاى شان معلوم شود .»
نهى مذکور در آیه ى شریفه مرتبط با بحث زینت در حجاب فیزیکى است و از به جلوه درآوردن و اظهار زینت هاى پنهان زنانه سخن مى گوید . اظهار نمودن بدون ظاهر نمودن ، یعنى سهل انگارى یا مکر زنانه در جلوه گرى و خود نمایى . خداوند متعال در آیه ى شریفه از نحوه ى خاصى از راه رفتن نهى نموده است ؛ راه رفتنى که دیگران را به زینت هاى پنهانى زن آگاه مى کند .
شهید مطهرى در ذیل آیه شریفه چنین مى گوید : «زنان عرب معمولاً خلخال به پا مى کردند و براى آن که بفهمانند خلخال قیمتى به پا دارند، پاى خود را محکم بر زمین مى کوفتند . از این دستور مى توان فهمید که آنچه موجب جلب توجه مردان مى گردد ؛ مانند استعمال عطرهاى تند و زننده و هم چنین آرایش هاى جالب نظر در چهره ممنوع است و به طور کلى زن در معاشرت نباید کارى بکند که موجب تحریک و تهییج و جلب توجه مردان نامحرم گردد .»۲ (مطهرى ، ۱۳۵۳ : ۱۴۵)
برخى دیگر از صاحب نظران معتقد هستند آن چه در این بخش از آیه ى شریفه از آن نهى شده است ، آشکار شدن هر گونه زینت و زیبایى هاى زنانه است که پنهان است و باید پوشیده بماند و این اعم از صداى النگو و صداى پاشنه کفش است که موجب جلب توجه نامحرم به خود زن یا پاى زن مى باشد . از سوى دیگر ، زینت پنهان مى تواند پوشیدن لباس ها و زینت هاى خاصى در زیر چادر باشد که با اندک کنار رفتن چادر ، آن زینت ها آشکار شده و ناقض حجاب مى گردد . » ۱ (شجاعى ، ۱۳۸۵ : ۱۷۷)
۲) استعمال عطر : از جمله مواردى که به شدت از آن نهى شده است ، این است که زن به هنگام خروج از خانه خود را معطر سازد ، به طورى که بوى عطر وى به مشام نامحرم برسد . حضرت پیامبر (ص) مى فرمایند : «هر زنى که به خود عطر بزند و از خانه اش خارج شود تا وقتى که به خانه اش برگردد لعنت و نفرین مى شود [تا] هر وقت که برگردد .» (شعبه الحرانى ۱۳۶۳: ۴۲)آن چه مسلم است ، این است که عطر زدن براى خانم ها نه تنها اشکالى ندارد بلکه استحباب نیز دارد ، به خصوص که براى همسر باشد . آن چه که از آن نهى شده این است که زن موقع بیرون رفتن از منزل و یا موقعى که با نامحرم در تماس است ، طورى عطر بزند که بوى آن به مشام نامحرم برسد و ایجاد مفسده کند .»۲ (همان ، ص ۱۷۸)
۳) آرام گرفتن در خانه و پرهیز از تبّرج جاهلى : در آیه ى شریفه ۳۳ سوره احزاب به زنان پیامبر (ص) علاوه بر تقوا ، امر مى شود که در خانه هاى خود آرام و قرار گیرند و هم چون جاهلیت نخستین در میان جمعیت ظاهر نشوند .» ۳ (سوره احزاب ، آیه ى ۳۳)
«کلمه ى «قَرن» امر از ماده ى قرء است که به معناى پا برجا شدن است و ممکن است از ماده ى قازیقار به معناى اجتماع و کنایه از ثابت ماندن در خانه ها باشد . »۴ (طباطبایى ، ۱۳۹۶ هـ .ق : ۴۸۳) و کلمه ى «برج» یعنى آشکار شدن . صاحب مجمع البیان مى گوید : «تبّرج آن است که زن زیبایى هاى خود را اظهار کند . اصل آن به معناى ظهور است و به عبارتى دیگر ، از آن جهت به آن «برج» گویند که ظاهر و هویداست . زمخشرى نیز در کشاف مى گوید : «بداو برز» به معناى ظهور و نظیر تبرج هستند . اشتقاق بروج از تبرج است به جهت ظاهر بودن آن ها . براساس نظرات تفسیرى مذکور ، معناى آیه شریفه «و تبرجن تبرج الجاهلیه الاولى» ؛ «ظاهر نشوید و خودنمایى نکنید مانند خودنمایى «جاهلیت اولى» .»۵ (قریشى ، ۱۳۷۸، ج ۱ : ۱۷۴)
نکته اى که در این آیه شریفه مطرح گردیده است «تحرّز و پرهیز از آمیزش و مراوده با مردان بیگانه » اختصاص به زنان رسول خدا (ص) ندارد بلکه و شامل عموم زنان مى شود . همان گونه که در روایت های بسیارى آمده است که بهترین محیط زندگى براى زن خانه اش است، حتى ثواب نماز زنان جوان در خانه به مراتب از حضور در مساجد و مجامع بالاتر شمرده شده است و البته این بدان معنى نیست که زن از فعالیت اجتماعى محروم باشند .
مقصود از این دستور زندانى کردن زنان پیغمبر (ص) و هیچ زنى در خانه نیست ؛ زیرا تاریخ اسلام به صراحت گواه است که رسول خدا (ص) زنان خود را با خود به سفر مى برد و آنان را از بیرون شدن از خانه منع نمى فرمود . بلکه مقصود از این دستور ، آن است که زن به منظور خودنمایى از خانه بیرون نشود . آن چنان که امروز عده اى از زنان براى بیرون رفتن از خانه و خودنمایى و پرسه زدن در خیابان ها ، ساعت ها در پاى میز آرایش به سر و وضع خود و لباس خویش مى رسند .» ۱ (هدایت خواه ، ۱۳۶۳ : ۱۸۶)
حجاب در قلب
خداوند متعال در برترى تقواى دل در امر حجاب در سوره احزاب ، آیه ۵۳ مى فرمایند :
«واذا سألتموهنّ متاعا فاسئلُِوهُنَّ مِن وَرَاء حجابٍ ذلکُم اَطهَرُ لِقُلُوبِکم و قُلوِبِهنّ» (سوره احزاب ، آیه ۵۳)؛
«هنگامى که از همسران پیامبر (ص) چیزى خواستید از پشت حجاب و پرده از ایشان بخواهید که این کارتان براى دل هاى شما و دل هاى ایشان پاکیزه تر است .»
در ذیل آیه صاحب تفسیر نمونه چنین بیان مى کند : «هنگامى که رسول خدا (ص) با زینب ازدواج کرد ، ولیمه نسبتاً مفصلى به مردم داد . انس که خادم مخصوص پیامبر (ص) بود مى گوید : پیامبر (ص) به من دستور داد که اصحابش را به غذا دعوت کنم ، من همه را دعوت کردم ، دسته دسته مى آمدند و غذا مى خوردند و از اتاق خارج مى شدند ، تا این که عرض کردم : اى پیامبر خدا ؛ کسى باقى نماند که من او را دعوت نکرده باشم ، فرمود : اکنون که چنین است سفره را جمع کنید ، سفره را برداشتند و جمعیت پراکنده شدند ، اما سه نفر هم چنان در اتاق پیامبر (ص) ماندند و مشغول بحث و گفتگو بودند . آیه نازل شد و دستورات لازم را بیان کرد .» (مکارم شیرازى ، ۱۳۷۶ : ج ۳ ، ۶۰۷)
از بعضى قرائن استفاده مى شود «که گاهى همسایگان و سایر مردم طبق معمول براى عاریت گرفتن اشیایى نزد بعضى از زنان پیامبر (ص) مى آمدند، براى حفظ حیشیت همسران پیامبر(ص) آیه نازل شد و به مؤمنان دستور داد که هر گاه مى خواهند چیزى از آنها بگیرند، از پشت پرده بگیرند .»۱ (بابایى ، ۱۳۸۰،ج ۳ : ۶۲۵)
علامه طباطبایى در ذیل آیه شریفه مى نویسد : «درخواست متاع از همسران حضرت ، کنایه از این است که مردم با آنها درباره ى حوائجى که دارند، سؤال کنند ؛ یعنى اگر به خاطر حاجتى که براى شما پیش آمده ناگزیر شدید با یکى از همسران آن جناب صحبتى بکنید از پس پرده صحبت کنید، براى این که وقتى از پشت پرده صحبت کنید دل هاى تان دچار وسوسه نمى شود و در نتیجه ، این روش دل هاى تان را پاک تر نگه مى دارد . »۲ (طباطبایى ، ۱۳۹۶ هـ .ق : ۵۲۸)
نکته حایز اهمیت در این مورد که جزء دستورات ویژه براى زنان پیامبر (ص) است و نه دستور عمومى براى تمام زنان آن است که خداوند این نحوه ى پوشش خاص را براى رعایت حجاب در قلب ذکر مى نماید . نکته دیگرى که در این آیه ذکر شده است پاک ماندن قلب مردان را پیش از قلب زنان بیان نموده است و چه بسا بتوان از این نکته استفاده نمود که این تقدم نشان دهنده ى آسیب پذیرى دل مردان بیش از زنان است ؛ چرا که زنان پیامبر (ص) در مأمن و مأواى زوجیت آن حضرت در امانند ، امّا کسانى که بیش از پیش از ایشان مى توانند در معرض خطر باشند، مردانى هستند که به خانه رسول خدا (ص) مراجعه و با زنان ایشان مواجه مى شوند ؛ البته زنان نیز باید دل خود را پاک نگه دارند و از این رو ، پرده پوششى و حفظ حجاب و عفاف براى پاکى دل آنان نیز بهتر است .
براى آن که کسى حریم الهى را در حیطه ى تعامل با افراد نامحرم به درستى رعایت نموده و حیطه حجاب و پوشش را حفظ کند ، لازم است بعد قلبى حجاب را جدّى تلقى نماید و در این زمینه ، تسامح و تساهل روا ندارند که دروازه ى دل ، چشم است و «دل کتاب چشم است .»۱ (محمد رى شهرى ، ۱۳۷۷ : ۶۳۱۵ )
یکى از راحت ترین و مهم ترین راه ها براى حفظ دل ، حفظ نگاه از نامحرم است ؛ به قول شاعر :
زدست دیده و دل هردو فریاد
که هرچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجرى نیشش زفولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد
در دنیایى که در تبلیغات رنگارنگ خویش که فرهنگ برهنگى و سقوط اخلاقى و ارزش هاى انسانى نماد برترى و پیشرفت و توسعه !! را جلوه گر ساخته است ، دین مبین اسلام با فرهنگ پوشش و توجه به هویت انسانى ، معنویت و جاذبه ى روحى و آرامش را در جامعه نمایان گر ساخته است . زیرا قاموس الهى بر اساس فطرت ، هویت ، توانایى و جاذبه هاى فیزیکى زن و مرد نازل شده است ، که اگر جوامع انسانى اگر تنها به فطرت و دستورات الهى عمل کنند به جایگاه و هویت اصلى خود دست پیدا مى کنند و جامعه با امنیت و مصونیت مى تواند راه خویش را طى کند .
نتیجه گیرى
فرامین الهى از جمله حجاب هم از مرحله صحت تا مرحله قبول ، داراى درجات و مراتبى است که حداقل آن ، شرط تمامیت است که در «حجاب خمار» جلوه گر مى شود و حد کمال آن در جامعیت ابعاد پنج گانه حجاب قرآنى «جلباب» به تجلى مى آید .
پوشش بدن به جز وجه کفّین و مهار کردن جاذبه هاى جنسى زنانه معیار حجاب الهى و قرآنى است که اگر در پوشش چند قطعه اى خمار و به تناسب فرهنگ و تمدن هر ملتى عینیت یابد ، نمره ى صحت عمل را در منظر آیات شریفه به دست آورده است و اگر ابعاد قلبى ، گفتارى و رفتارى و بُعد نگاه را نیز در پوشش یکسره جلباب تجلى بخشد ، نمره ى کمال و برترى الهى را کسب نموده است .
این امر نشان دهنده این است که در دین مبین اسلام با طرح و تأکید حجاب به تمام جوانب شخصیت زن و مرد در اجتماع توجه کرده است و با توجه به آن حجاب را به صورتى متعادل و متناسب مطرح نموده است تا جامعه اى سالم و به دور از فساد داشته باشیم تا انسان هاى به ما هو انسان بتوانند در کمال مصونیت و امنیت به کارکردها و نقش هاى خویش بپردازند و سیر کمال و سعادت را با پیروى از دستورات و مبانى دینى درجامعه بشرى با لطافت معنوى و کمال حقیقى تجربه کنند .
