تربیت زنان و دختران در سیره معصومین علیهم السلام
محمد احسانى
اهمیت تربیت دختران
امروزه بیش از هر زمان دیگر باید به تربیت دختران همت گماشت؛ زیرا از یک سو نزدیک به نیمى از نیروهاى فعال و کارآمد جامعه را قشر زنان و دختران تشکیل مى دهند و از سوى دیگر، گستره فعالیت آنان، همه امور فردى و اجتماعى را در بر مى گیرد. ضمن آنکه پرهیز از اختلاط زن و مرد در بیشتر مراکز و اداره هاى خصوصى و دولتى، امرى سخت شده است، در چنین شرایطى باید دانست که تنها در صورت تربیت درست و اسلامى دختران است که جامعه در امنیت به سر مى برد و نابهنجارى هاى اخلاقى و اجتماعى کاهش مى یابد. اگر جامعه زنان و دختران در رفتار و داد و ستد و رفت و آمدهایشان، دستورهاى شرعى را رعایت کنند و با حفظ حجاب و پوشش اسلامى در اجتماع حضور یابند، انحراف هاى اخلاقى به میزان قابل توجهى کاهش مى یابد؛ زیرا بیشتر نابسامانى هاى فرهنگى و اجتماعى بر اثر اختلاط زن و مرد و جوانان دختر و پسر و در پى رعایت نکردن حدود اسلامى پدید مى آید که با تربیت دینى نسل جوان به ویژه دختران مى توان از این مسئله پیش گیرى کرد.
پیام متن:
حضور چشم گیر دختران و زنان در جامعه و گسترده بودن فعالیت آنها، به فرهنگ سازى درست این گونه ارتباط ها نیازمند است که با پرورش درست به دست مى آید.
تربیت دختران در محیط خانواده
مهم ترین هدف از تربیت دختران افزون بر خودسازى و پرورش باورهاى دینى، آشنا کردن آنان با فنون و شیوه هاى زندگى مانند شیوه شوهردارى، فرزند پرورى، همسایه دارى و معاشرت با مردم است. بدین معنا که دختران در کنار فراگیرى اندیشه هاى دینى و آموختن رفتارهاى اسلامى، نقش آفرینى در عرصه هاى گوناگون زندگى را بیاموزند. وظیفه مادر است که از کوچکى به آموختن نقش ها به فرزندان و دختران شان بپردازد؛ زیرا محیط خانه مناسب ترین فضا براى نقش آموزى دختران است و مادر، شایسته ترین معلم و راهنما براى دختر به شمار مى رود.
ارتباط عمیق مادر و فرزند و اعتماد همه جانبه دختر به مادر، مهم ترین عامل در اجراى فرآیند تربیت و اثر گذارى آن است. دختر با دیده اطمینان و اعتماد به مادر مى نگرند، به گفته او گوش مى دهد و هر چه بخواهد بدان عمل مى کند. بدین سان مادر، تنها کسى است که از نزدیک با دخترش ارتباط دارد و از نیازهاى مادى و معنوى او آگاه است. او بیشترین زمان را در کنار دختر سپرى مى کند و از خواسته هاى قلبى وى آگاهى کامل دارد. از این رو، قادر است مسائل مهم و ضرورى را روشن و آشکارا با دخترش در میان بگذارد و انجام دادن آن را از وى بخواهد. البته مادر در صورتى مى تواند به نقش آفرینى دختر کمک کند که خود، با نقش هاى مورد نظر آشنایى کامل داشته باشد.
پیام متن:
هدف از تربیت دختران، افزون بر بیمه کردن آنان در برابر انحراف هاى دینى و اخلاقى، آموزش نقش هاى مورد نیاز وى در زندگى خانوادگى و اجتماعى است، که مناسب ترین معلم در این زمینه، مادر و بهترین مدرسه براى انجام این کار، محیط خانه است .
زن و انجام وظیفه هم سو با ویژگى هاى جسمانى
هر چند زن و مرد در اصل آفرینش، دو گوهر از یک وجودند و مراحل تکوین و رشد جسمى را به صورت یکسان مى گذرانند، تفاوتهایى نیز با هم دارند که در خور دقت و توجه است. از نظر جسمى و بدنى، تفاوت هاى چشم گیرى میان زن و مرد هست که از این نظر، هر گروه ویژگى هاى مربوط به خود را دارد. زن بر اثر ظرافت و آسیب پذیر بودن جسمى، تحمل کارهاى پرانرژى و طاقت فرسا را ندارد. از این رو، استقامت و پایدارى زن در انجام امور مربوط به نقل و انتقال اشیاى سنگین و فعالیت هاى فیزیکى، بسیار کمتر از مرد است.
ویژگى هاى جسمى و روحى زن و مرد، منشأ بسیارى از تفاوت ها در نقش هاى اجرایى و اجتماعى آن دو در مقام عمل شده است که آثار خود را در سطح جامعه نشان مى دهند. زنان براساس زمینه ها و شرایط وجودى خود، قادر به انجام دادن برخى از وظایف اجتماعى که مردان توان آن را دارند، نخواهند بود. (۱)
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نیز با توجه به این امر، پس از ازدواج حضرت على علیه السلام و فاطمه علیها السلام نوعى تقسیم کارى میان آن ها به وجود آورد که هماهنگ با وضع جسمى آن دو باشد و هرکدام از آنها به وظایف خاص خود عمل کنند. در حدیثى آمده است که پس از ورود فاطمه علیهاالسلام به خانه على علیه السلام، پیامبر صبحگاهان به خانه على علیه السلام آمد و على و فاطمه علیها السلام را در کنار خود نشاند و فرمود: کارهاى داخل خانه همچون غذا پختن، جارو زدن، اداره فرزندان و مانند آن به عهده فاطمه علیهاالسلام و کارهاى بیرون خانه مانند تهیه مواد خوراکى و فراهم ساختن هیزم وظیفه على علیه السلام باشد. (۲)
در حقیقت، این جداسازى وظایف بر اساس استعداد و توانایى هاى ذاتى زن و مرد صورت گرفت و با شرایط فیزیکى و روانى آن دو هماهنگ بود. به علاوه ، زن و مرد با پذیرفتن مسئولیت هاى ویژه خود، نوعى صفا و صمیمیت را در فضاى خانه حکم مى کنند.
پیام متن:
هر کدام از زن و مرد باید وظایف خود را انجام دهند و کارهاى داخل خانه بیشتر به وظیفه زن و امور بیرون خانه وظیفه مرد است. به تعبیر مولوی: هر کسى را بهر کارى ساختند.
تربیت اقتصادى دختران
یکى از جنبه هاى تربیت زنان و دختران، تربیت اقتصادى آنان است. اگر زنان و دختران از دانش اقتصاد خانواده بهره مند باشند، بهتر مى توانند به ایفاى نقش خانه دارى بپردازند. تربیت اقتصادى به معناى کارآموزى فنون خانه دارى و فراگیرى شیوه هاى درست مصرف مالى است. آشنا ساختن دختران با آشپزى و تهیه غذاى مناسب بدون اسراف و تباه کردن مواد اولیه، از وظایف مادران است.
قرآن کریم دستورهاى متعددى در زمینه اقتصاد و امور معیشتى مردم دارد و همه آنها را به رعایت میانه روى در دخل و خرج سفارش مى کند. مسرفین و کسانى که در استفاده از منابع و امکانات مادى زیاده روى مى کنند، در قرآن از اهل دوزخ شمرده شده اند، آنجا که خداوند مى فرماید : «و ان المسرفین هم أصحاب النار؛ و مسرفان اهل آتشند.» (غافر : ۴۳)
ایجاد روحیه میانه روى در دختران، از عوامل مهم در اداره اقتصاد خانواده است، به گونه اى که این ویژگى در موفقیت و پیدایش رضایت اعضاى خانواده و سازگارى با آنان، به ویژه تأمین رضایت شوهر نقش حیاتى دارد. اگر دختر در خانه پدر با روحیه میانه روى و آینده نگرى بزرگ شود، مى تواند آن روش را در خانه شوهر نیز ادامه دهد و زندگى آبرومندى را براى خود و اعضاى خانواده اش فراهم کند. در مقابل، اگر پدر و مادر به تربیت دختر توجه نکنند و او تجمل گرا و خودسر بار آید، چنین دخترى در اداره امور خانه موفق نخواهد بود، چنان که دختران خانواده هاى سرمایه دار که بیشتر در ناز و نعمت بزرگ مى شوند، توانایى چندانى در اداره خانه ندارند. در واقع، بسیارى از آنها با توجه به نوع زندگى در خانه پدر، توقع زیاد و خواسته هاى نامعقول دارند که شوهران سطح متوسط جامعه، از پاسخ گویى دچار سستى و فروپاشى مى شود.
سیره فاطمه زهرا علیها السلام، الگوى مناسب میانه روى و قناعت و بى نیازى از مردم است که زنان مسلمان باید از آن پیروى کنند. جریان انفاق لباس عروسى و بسنده کردن به پیراهن کهنه، از رویدادهاى بسیار زیبا و جالبى است که تنها در شب عروسى دخت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فاطمه زهرا علیها السلام واقع شده و در طول تاریخ نظیر آن مشاهده نشده است. (۳) یکى از آرزوهاى معمول جوانان این است که مراسم ازدواجشان به عنوان مراسمى که یک بار در زندگى شان اتفاق مى افتد، باید هر چه با شکوه برگزار شود. این مسئله، طبیعى است و هر جوانى خواهان آن است، ولى حضرت زهرا علیها السلام که تربیت یافته مکتب مکتب وحى بود، فراتر از خواسته ها و گرایش هاى انسانى مى اندیشید و با عمل به سیره رسول خدا صلى الله علیه و آله در قناعت ورزى، در همان شب به یاد ماندنى زیباترین لباسش را به سائل داد و رضاى خدا و پیامبرش را بر خواسته هاى طبیعى خود مقدم داشت.
پیام متن:
تربیت اقتصادى، در اداره کردن زندگى نقش اساسى دارد و در ایفاى نقش خانه دارى و امور معیشتى اثر گذار است. از این رو، لازم است از دوره کودکى به تربیت اقتصادى دختران اهتمام ورزید و آنها را با روحیه قناعت و صرفه جویى پرورش داد. زندگى با عزت و شرافت فاطمه زهرا علیهاالسلام که با ایثار و از خود گذشتگى عجین بود،برترین راهنماى زنان و دختران مسلمان است .
بهره بردارى درست زن از ویژگى هاى عاطفى و روانى خود
زن از نظر روانى وعاطفى سرشار از مهر و محبت و صفا و صمیمیت است. ساختار وجودى زن به گونه اى است که در مقایسه با مرد قدرت جذب بیشترى دارد و در ابراز احساس ها و عواطف نیز توان بالایى دارد و این ویژگى عاطفى و روانى زن، فرصتى است تا او در اداره امور خانواده و تربیت نسل فرزند نقش مهمى را به خوبى و شایستگى ایفا کنند. بر این اساس، مهم ترین نقشى که از وى انتظار مى رود، جز نقش تربیتى نیست. (۴)
پیام متن:
زنان به دلیل بهره مندى از عاطفه اى سرشار و روانى لطیف، در امر تربیت فرزندان، از مردان موفق ترند.
دختران و مسائل بلوغ
بر اساس تفاوت هاى جسمى و روحى زن و مرد، شرایط بلوغ و زمان انجام دادن وظایف دینى و مذهبى آنان نیز متفاوت است. دختر زودتر از پسر به تکلیف مى رسد و پدر و مادر باید به این مسئله توجه داشته باشند. چه بسا ممکن است برخى از خانواده ها از اهمیت این امر بى خبر باشند و سن تکلیف فرزندان خود را از یاد ببرند و زمانى با خبر شوند که بسیارى از تکلیف هاى الهى از آنان فوت شده و فرزندان به موقع آنها را انجام نداده اند. دختر بر اساس ویژگى هاى بیولوژیکى و روانى خود، زودتر آماده پذیرش وظایف و آموزه هاى دینى مى شود. اسلام با توجه به این ویژگى مى خواهد، دختران پیش از پسران در زیر خیمه انسان ساز دین و مذهب وارد شوند و معارف اسلامى را بیاموزند؛ زیرا انجام دادن عبادت و پاى بندى به وظایف دینى و اسلامى، در اصلاح و تربیت انسان نقش اساسى دارد. خداوند خطاب به مریم – مادر حضرت عیسى علیه السلام – مى فرماید: «اى مریم ! در برابر پروردگارت خضوع کن و پیشانى بر زمین بگذار و با رکوع کنندگان رکوع کن».(آل عمران : ۴۳)
از بعضى تفسیرها بر مى آید که این خطاب در نه سالگى مریم بوده و او پس از آن، همواره در حال عبادت بود تا آنجا که بر اثر عبادت، در رسیدن به کمالات معنوى از بزرگان و دانشمندان عصر خود پیشى گرفت. (۵) شاید به این دلیل بود که حضرت مریم با جان و دل پذیراى دستورهاى خدا شد و عاشقانه به عبادت او پرداخت. به هر حال، پاى بندى به انجام دادن وظایف دینى و مذهبى، این امکان را به دختران مى دهد که زودتر آمادگى لازم را براى ایفا نقش هایى چون مادرى و خانه دارى پیدا کنند.
از آن جا دختر زودتر از پسر به تکلیف مى رسد، آموزش هاى ویژه اى را مى طلبد. بدین معنا که احکام عملى ویژه زنان و دختران، باید پیش از بلوغ ، به آنان آموزش داده شود تا هنگام روبه رو شدن با آنچه به زوى برایشان پیش مى آید، دچار مشکل روحى نشوند. چه بسا دخترانى که بر اثر بى خبرى از آنچه هنگام بلوغ براى دختران اتفاق مى افتد، دچار نگرانى و پریشانى روانى و گاه گرفتار پى آمدهاى ناگوارى چون بیمارى مى شوند. این مسئله را با تربیت و آموزش به موقع وظایف دینى و آگاه سازى او مى توان کنترل کرد.
پیام متن:
آگاهى دادن به دختر درباره آنچه بر اثر دگرگونى هاى جسمى هنگام بلوغ براى او رخ مى دهد، او را از سرگردانى و افسردگى حفظ مى کند.
برخى نقش هاى سازنده دختران و زنان
۱. نقش شوهردارى
مهم ترین نقش مورد انتظار از یک زن، شوهر دارى است که پس از پیوند زناشویى مطرح مى شود. این نقش زنان، در زندگى اجتماعى و خانوادگى تأثیر بسزایى دارد. اگر زن در این زمینه به وظیفه خود به خوبى عمل کند، مى تواند افراد شایسته اى را تربیت کند و تحویل جامعه دهد.
پیدایش عواطف دوستانه و محبت آمیز میان زن و مرد پس از ازدواج، مهم ترین عامل استحکام و پایدارى نهاد خانواده به شمار مى رود. وجود مهر و عواطف عاشقانه زن و شوهر، از عنایت هاى ویژه الهى است که بر اساس نیاز فطرى و طبیعى انسان در سرشت آنها نهاده شده است و این امر، در جهت رشد و تکامل مادى و معنوى جامعه تأثیر گذار است. (۶)
روایت هاى اسلامى نیز بر نقش شوهر دارى زن تأکید فراوان دارند و مهم ترین وظیفه او را خوش رفتارى با شوهر مى داند. از جمله عنوان هایى که براى تبیین این مطلب زیاد در احادیث به کار رفته ، «حسن التبعل» (۷) است. خانواده یک اجتماع کوچک از جامعه اى بزرگ است و به نظم و انضباط و برقرارى امنیت و آرامش نیاز شدید دارد و این رفتار شایسته زن با شوهر، از عوامل مهم برقرارى آرامش در کانون خانواده به شمار مى رود.
زندگى سراسر نور حضرت فاطمه زهرا علیها السلام، در این زمینه سرمشق خوبى براى زنان مسلمان است و زنان باید روش زندگى را از او بیاموزند. همسر بزرگوار فاطمه علیها السلام، حضرت على علیه السلام درباره شوهردارى او مى فرماید: « در طول زندگى با فاطمه علیها السلام ، هرگز مخالفتى از او ندیدم و هیچ گاه کارى بر خلاف میل من انجام نداد.» (۸) از حضرت فاطمه علیها السلام نیز نقل شده که در آخرین لحظه هاى زندگى ضمن درخواست حلالیت از شوهرش على علیه السلام مى فرمود :
هر چند مى دانم در طول زندگى کارى بر خلاف رضایت تو انجام ندادم، ولى از پدرم رسول الله صلى الله علیه و آله شنیدم که زنى در قیامت وارد بهشت نمى شود، مگر اینکه شوهر از او راضى باشد. (۹)
پیام متن:
مهم ترین نقش زن، نقش شوهردارى اوست که منشأ بسیارى از آثار مؤثر و سودمند در زندگى مشترک خانوادگى است و برترین الگو در این زمینه، سیره عملى فاطمه زهرا علیهاالسلام در محیط خانه و رفتار با على علیه السلام است و زنان باید از آن حضرت الگوى واقعى بگیرند.
۲.نقش مادى
مادر، واژه اى است زیبا و پرجاذبه که در هر مکتب و آیینى به عنوان سمبل ایثار و فداکارى شناخته مى شود. آغوش پر مهر مادر، مظهر صفا و صمیمیت، عشق و محبت، تعهد و وفادارى است که هر مادر با احساسى حاضر است، در راه تأمین نیازهاى مادى و معنوى فرزند و فراهم ساختن وسایل رفاه و آسایش او به هر گونه ایثار و از خودگذشتگى تن دهد. مادر به لحاظ روحى و روانى، آمادگى آن را دارد که در مسیر تأمین نیازهاى فرزندان خود همه گونه رنج و زحمت را با جان و دل بپذیرد تا فرزندش به اوج سعادت مادى و معنوى دست یابد.
عنوان مادرى، افتخارى است براى زنان که هر بانویى پس از ازدواج در انتظار آن به سر مى برد و امید مادر شدن را دارد. بر این اساس، در هر خانواده اى که نوزادى، به ویژه نخستین فرزند به دنیا بیاید، سرور و خوش حالى، همه اعضاى آن را فرا مى گیرد. فرزند افزون بر اینکه میوه شیرین پیوند زناشویى است، در تحکیم پایه هاى نظام خانواده نیز تأثیر بسزا دارد. وجود فرزند در خانواده تا حدودى از پیش آمدن اختلاف ها و درگیرى هاى خانوادگى جلوگیرى مى کند. بسیارند خانواده هایى که در پى تولد فرزند همه اختلاف هایشان یک باره برچیده شده و به جاى آن، بذر مهر و محبت، از نو در دل زن و شوهر کاشته مى شود و سرانجام، به زندگى سعادت مندى دست مى یابند.
زندگى فاطمه زهرا علیها السلام در عین کوتاه بودن آن، تابلوى درخشانى است در مسیر خانواده هاى مسلمان که همه جنبه هاى آشکار و نهان آن، الگوى مناسبى براى مادران امروز جامعه است. ابراز عواطف حضرت زهرا علیها السلام به فرزندان و مهر و محبت ورزى او با آنان، نشان دهنده عمق احساس مادرى است. در روایتى نقل شده که هر وقت فاطمه علیها السلام مى خواست با فرزند خردسالش امام حسن علیه السلام بازى کند، او را روى دستش بالا و پایین مى کرد و این اشعار را زمزمه وار مى خواند:
اشبه اباک یاحسن
و اخلع عن الحق الرسن
واعبد الها ذا منن
و لا توال ذا الاحن
اى حسن جان مانند پدرت باش، ریسمان را از گردن حق بردار. خداى احسان کننده را پرستش کن و با افراد کینه توز دوستى مکن. (۱۰)
پیام متن:
مقام مادرى، همانند درختى پر از میوه است که از میوه هاى آن، فرزند پرورى و آرامش دهى به فضاى خانه است.
۳. نقش خانه دارى
خانه دارى به معناى سامان دهى امور خانه، از وظایف زنان است و این کار، در رشد و پیشرفت مادى و معنوى خانواده اثر فراوان دارد. برقرارى نظم و انضباط و پاکیزگى، فضاى خانه را معطر مى سازد و نشاط روحى و روانى را میان اعضاى آن حکم فرما مى کند.
خانه دارى شامل کارهاى داخل منزل نظیر پخت و پز، نظافت، شست و شوى ظروف، پذیرایى میهمان و مانند آنهاست. انجام دادن این امور به طور معمول به عهده زنان است؛ زیرا آنها بهتر از مرد از عهده چنین کارهایى برمى آیند.
سیره و رفتار معصومین علیهم السلام به ویژه در سیره حضرت زهرا علیها السلام در محیط خانواده، چراغ روشنى فرا راه زنان خانه دار است. حضرت زهراعلیها السلام با آن مقام و عظمتى که نزد خدا و پیامبر داشت، نه تنها از انجام دادن کارهاى خانه شانه خالى نمى کرد، به عنوان یک زن خانه دار نقش هاى خانه دارى، همسر دارى و مادرى خود را به خوبى ایفا مى کرد. خانه دارى، وظیفه مهمى است که اگر زن به درستى به انجام دادن آن موفق شود، هم خانه اى به همراه آرامش را شکل خواهد داد و هم در تربیت فرزندان گام هاى بلندى بر خواهد داشت.
پیام متن:
ارزش معنوى خانه دارى زن در مقایسه با ارزش مادى شاغل بودن اوبیشتر است و عاقلانه آن است که در صورت ضرورت نداشتن شاغل بود زن، به کار مقدس خانه دارى بپردازد.
۴.نقش تربیتى
در محیط خانه و اجتماع، برجسته ترین نقش زن، نقش تربیتى اوست . این نقش از آنجا روشن مى شود که کودک نخستین بار در آغوش مادر قرار مى گیرد و آداب و رسوم اجتماعى را از آنجا مى آموزد. کودک از دامن مادر فرا مى گیرد که چگونه با دیگران رفتار کند. چگونگى رفتار مادر با کودک، در شکل دهى ساختار شخصیتى او تأثیر بسزا دارد. از این رو، کارشناسان مسائل تربیتى بر نقش مادر تربیت فرزند همواره تأکید دارند.
زن، با بهره مندى از عواطف سرشار و مهر و محبت مادرى، شایستگى تربیت انسان هاى وارسته و شایسته را دارد. امام خمینى رحمه الله علیه مى فرماید:
نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است. براى اینکه زنان و بانوان افزون بر اینکه خودشان یک قشر فعال در همه ابعاد زندگى هستند، قشرهاى فعال را نیز در دامن خودشان تربیت مى کنند. خدمت زن به جامعه، از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت همه کس بالاتر است و این، امرى است که انبیا مى خواستند . (۱۱)
بانوان مسلمان مى توانند، نقش تربیتى را از بانوى نمونه اسلام، فاطمه زهرا علیها السلام بیاموزند و اینکه آن حضرت چگونه توانست در مدت کوتاه شخصیت هاى والا مقامى مانند حسن، حسین، زینب کبرى و ام کلثوم علیهم السلام را پرورش دهد. حضرت فاطمه علیها السلام با وجود گرفتارى ها و مشکلات فراوانى که به ویژه پس از رحلت پدر بزرگوارش داشت، توانست نقش هاى خود را در جایگاه یک مادر و مربى در بالاترین حد ممکن ایفا کند. بانویى که ضمن همکارى و هم دلى کامل با شوهر، به تربیت فرزند همت گماشت و با بهره گیرى از روش هاى مناسب به این امر اهتمام ورزید و انجام وظیفه کرد. اگر زنان و مادران جامعه از سیره و رفتار حضرت زهرا علیها السلام پیروى کنند و روش هاى تربیتى آن بزرگ بانو را پیشه خود قرار دهند، در عرصه هاى گوناگون خواهند توانست به خوبى به وظیفه خود عمل کنند.
پیام متن:
تربیت فرزند، از وظایف اصلى زنان به شمار مى آید و باید در این زمینه به اندازه لازم توجه و دقت به کار برند و همانند فاطمه زهرا علیها السلام فرزندان شایسته اى را پرورش و تحویل جامعه دهند.
پى نوشتها:
۱– معاونت پرورشى آموزش و پرورش، منشور تربیتى دختران، انتشارات تربیت، ۱۳۷۸، ص ۱۳.
۲- میرزا حسین نورى، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، ج ۲ ، ص ۵۵۱.
۳- نک: محمد مهدى تاج لنگرودى، اخلاق حضرت فاطمه، دفتر نشر ممتاز،۱۳۷۵، ص ۸۶.
۴- على قائمى، سازندگى و تربیت دختران، ص ۲۸۱ .
۵-تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۳۹۹.
۶-نک: هاشمى رفسنجانى، تفسیر راهنما، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، ج ۱۴، ص ۱۷۲.
۷- وسائل الشیعه، ج ۲۰ ، ص ۱۶۳.
۸- مناقب خوارزمى، ص ۳۵۳.
۹- همان.
۱۰- اخلاق حضرت فاطمه علیهاالسلام، ص ۲۵.
۱۱- جایگاه زن در اندیشه امام خمینى رحمه الله، ص ۱۳۲.
منبع: ماهنامه طوبى
