حضور امام رضا (ع)باعث تثبیت تشیع در ایران
حضور امام رضا (علیه السّلام) در ایران و وجود مرقد مطهر ایشان در خراسان هموراه مایه برکت و مباهات مردم ایران زمین بوده است. اما از بعد دیگری هم باید به این مهم پرداخت و آن تاثیر فزاینده‌ای است که این حضور در گرایش‌ها، نگرش‌های سیاسی و فرهنگی و سرنوشت مردم ایران داشته است.این مسأله را در میزگردی با حضور دکتر صادق علمی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی و دکتر شهربانو دلبری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد به بحث گذاشتیم که در پی می‌آید.اگر اجازه بفرمایید بحث را با بررسی وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوره امام رضا (علیه السّلام) شروع کنیم.دکتر شهربانو دلبری: برای پرداختن به این بحث ما باید کمی به عقب برگردیم، مثلا به زمان ابومسلم خراسانی یعنی دوره اوایل سده دوم قمری برگردیم. و سایر بلاد اسلامی از آندلس اسلامی تا چین. این سرزمین دچار جنگ‌ها و بلایای زیادی بوده است و داعیان خلافت عباسی در قسمت‌های مختلف به شدت فعالیت دارند و این فعالیت‌ها کم کم گسترش پیدا کرد
حضور امام رضا (علیه السّلام) در ایران و وجود مرقد مطهر ایشان در خراسان هموراه مایه برکت و مباهات مردم ایران زمین بوده است. اما از بعد دیگری هم باید به این مهم پرداخت و آن تاثیر فزاینده‌ای است که این حضور در گرایش‌ها، نگرش‌های سیاسی و فرهنگی و سرنوشت مردم ایران داشته است.
این مسأله را در میزگردی با حضور دکتر صادق علمی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی و دکتر شهربانو دلبری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد به بحث گذاشتیم که در پی می‌آید.
اگر اجازه بفرمایید بحث را با بررسی وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوره امام رضا (علیه السّلام) شروع کنیم.
دکتر شهربانو دلبری: برای پرداختن به این بحث ما باید کمی به عقب برگردیم، مثلا به زمان ابومسلم خراسانی یعنی دوره اوایل سده دوم قمری برگردیم. و سایر بلاد اسلامی از آندلس اسلامی تا چین. این سرزمین دچار جنگ‌ها و بلایای زیادی بوده است و داعیان خلافت عباسی در قسمت‌های مختلف به شدت فعالیت دارند و این فعالیت‌ها کم کم گسترش پیدا کرد و کار به جایی رسید که بنی عباس به جای فعالیت نظامی از نیروی معنوی که با نام تشیع ایجاد کرده بودند، نهایت استفاده را کردند و با شعار الرضا من آل محمد دولتشان برپا کردند، چون مردم ایران به علویان عشق می ورزیدند.
بعد از برپایی دولت عباسی مردم ایران خود را به نوعی سرخورده دیدند و فهمیدند که به نیرنگ عباسیان گرفتار شده اند. و علاقه خود را نسبت به بنی عباس از دست دادند و کینه به دل گرفتند و دنبال فرصتی بودند تا انتقام خود را از آن‌ها بگیرند.
تا اینکه به دوران هارون الرشید و فرزندانش امین و مامون می‌رسیم.
از نیمه قرن دوم هجری قمری تا اواخر آن نهضت‌های بزرگی مثل نهضت ترجمه شکل می‌گیرد. این نهضت یکی از اتفاقاتی است که باعث می‌شود علوم در سرزمین اسلامی شکوفا شود و یک رنسانس اسلامی شکل بگیرد که نهایت در قرن چهارم هجری این درخت به بار می‌نشیند.
بنابراین دورانی که امام رضا (علیه السّلام) در آن قرار دارند یک دوران بسیار مهم در تاریخ اسلام است. بعد از این دوره دولت‌ها و حکومتهای غیر مستقل شروع می‌شود که اولین آن طاهریان است در سال 205 در ایران و بعد کم کم دولت‌های دیگر را در عرصه‌های دیگر در بخش‌های مختلف از مصر و شام و... می‌بینیم بنابراین دوران مهم و باارزشی است و امام رضا(علیه السّلام) در یک چنین بحبوحه مهمی دوران امامت خود را سپری می‌کنند.
علاقه ای که مردم ایران به علویان و ائمه (علیهم السّلام) داشتند یقینا به حضور امام جلوه ای خاص می دهد. موفقیت های اجتماعی وفرهنگی مردم خراسان آن روز در زمان هجرت و حضور امام رضا (علیه السّلام) را چگونه ارزیابی می کنید؟
دکتر شهربانو دلبری: من فکر می‌کنم زمانی‌که امام رضا(علیه السّلام) خواستند به ایران تشریف بیاورند، جامعه شیعی به واسطه بنای محکمی که صادقین(علیهم السّلام) بنیان نهاده بودند از یک استحکام معرفتی و فکری خوبی برخوردار بود چون آنچه که از مکتب علمی امام صادق (علیه السّلام) به جا مانده بود یادگاری عظیم و پاسخ گوبه بسیاری از سوالات مردم آن روز بود.
در زمان‌های بعد از صادقین(علیهم السّلام) هم ائمه شیعه به نقش فرهنگی خود واقفند. لذا قرن دوم هجری، قرن شیعه و قرن اعتلای نهضت‌های فرهنگی شیعه محسوب می‌شود. چون ائمه می‌دیدند که با وسعت یافتن ممالک اسلامی هر لحظه امکان یک رویداد فرهنگی جدید موجود است که موجبات انحراف جمعی از سلمانان را فراهم می‌سازد.
یکی از پرسش‌هایی که عمدتاً درباره ائمه این دوره مطرح می‌شود این است که چرا ایشان برای دستیابی به حکومت اقدام اساسی انجام نمی‌دادند. در پاسخ به این پرسشگران باید گفت که ائمه معصومین(علیهم السّلام) در این ایام به دلیل تنوع واردات و محصولات فرهنگی مجالی برای پرداختن به این مقوله را نمی‌یابند.
ایشان به این موضوع واقف بودند که زمانی سیطره سیاسی و حکومت آن‌ها ارزش پیدا می‌کند که بتوانند مردم را از نظر فرهنگی آماده کنند.
امام رضا(علیه السّلام) در شرایطی که تهاجم فرهنگی و فکری و اعتقادی در جامعه بیداد می‌کند، تصمیم گرفتند که همان روش و سیره صادقین(علیهم السّلام) را در پیش بگیرند.
دکتر صادق علمی: ببخشید مسأله‌ای که الان می‌شود مطرح کرد این است که شرایط الان فرهنگی کشورمان تا چه اندازه شبیه دوره امام رضا(علیه السّلام) است؟ تهاجم فرهنگی جهانی علیه اسلام به اوج خود رسیده به خصوص که اندیشه شیعی در حال حاضر در حال گسترش روز افزون است.
آن دوره کتب مختلف فکری و فلسفی از یونان و غیره وارد فضای علمی جامعه شد و فرهنگ عمومی را تحت‌الشعاع قرار داد.
شرایط فرهنگی آن روز و امروز از جهات زیادی شبیه به هم است، مدیران و مسولان فرهنگی جامعه ما باید از اقدامات امام رضا(علیه السّلام) در مواجهه با تهاجم فرهنگی درس بگیرند، تا در تعمیق فرهنگ اسلامی و شیعی در مقابل تهاجمی که هر روز رنگ و بویی پیدا می‌کنند حرفی قابل رصد داشته باشند.
دکتر دلبری: درست است. الان بهترین موقعیت را داریم. ما باید از ائمه الگو بگیریم. ما در زمان حضرت رضا(علیه السّلام) بحث مناظرات علمی را داریم که در یک فضای آزاد و منصفانه برگزار می‌شده است. یعنی کسانی که در مقابل امام وارد بحث علمی شده‌اند از آزادی کامل برای طرح عقایدشان برخوردارند.
امام (علیه السّلام) حرف‌های آنان رو می‌شنیدند و در عین احترام به نظراتشان با دلیل علمی به پاسخگویی می‌پرداختند.در واقع زمینه را حضرت فراهم می‌کند.
دکتردلبری: من فکر می‌کنم وجود خود شخص مأمون هم در این رابطه بدون تاثیر نبوده مأمون هر چند از نظر ما شیعه مظنون است اما به جهت مصالح سیاسی خود فرصت‌هایی را برای جامعه علمی به وسیله دانش طلبی و تفکر معتزلی‌اش در جامعه به وجود آورد.
دکتر علمی: بله. البته بعضی‌ها نسبت به شخصیت مامون نظر سویی دارند و معتقدند او با نیت سویی به تشکیل این جلسات اقدام می‌کرد. به هر حال فضای علمی شکوفا شده بود چون مأمون گرایشات عقلی و معتزلی داشت و این عقیده وی باعث گسترش مباحث عقلی در جامعه شده بود، بنابراین فضای ویژه‌ای برای طرح مباحث علمی فراهم شده بود.
دکتر دلبری: دولتمردان ما باید فضایی را در محیط‌های علمی و دانشگاهی ایجاد بکنند که در آن فضای گفت‌وگو و بحث و اجتهاد باز باشد. و اندیشمندان ما بتوانند با فراغ بال به طرح ایده‌ها اندیشه‌های خود بپردازند.
ما نباید ترس از شنیدن نظرات مخالفان داشته باشیم. آن کاری که مستشرق‌ها دارند انجام می‌دهند آن‌ها گاهی اوقات زننده در مورد حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله و سلّم) یا ائمه ما صحبت کردند این‌ها اگر بد صحبت کردند و مطلبی را گفتند اگر من شنیدم و توانستم جواب بدهم این ارزش دارد. امام رضا علیه‌السلام یک خصلت ویژه‌ای که داشتند این بود که حرف مخالفان را می‌شنیدند و خیلی با احترام و لطیف جواب می‌دادند و همین باعث شده بود که صائبی بیاید مجوس بیاید یهودی بیاید و نصارا بیاید و همه ارزشمند بدانند.
دکتر علمی: مکتب اسلام و خصوصاً اندیشه شیعی در آن شرایط گفتمانی می‌تواند رشد بکند باید شرایط مناسب پیش بیاید و سوالات مطرح شود تا دین بتواند خودش را در عرصه پاسخگویی نشان بدهد. امام رضا(علیه السّلام) با پیروان ادیان و مکاتب مختلف صحبت می‌کنند و فرصت می‌دهند تا آنان هم حرف‌هایشان را بزنند، امام با آن سعه‌صدر ویژه‌ای که داشتند در آن جلسات شرکت می‌کردند و به همه سوالات با آن وضعیت و کیفیتی که می‌دانیم پاسخ می‌دادند.
در واقع چالش فرهنگی به زعم مامون ایجاد شده بود به فرصت تبدیل کردند؟
دکتر علمی: بله! یعنی امام وقتی که پاسخ سوالات را می‌دهند معلوم می‌شود که مکتب اسلام این قدرت و امکان را دارد تا پاسخ مخالفان خود را با منطق بدهد.
ما نیز باید به سیره امام در جلسات نقد علمی عمل کنیم و به طرف مقابل مجال طرح نظراتش را بدهیم و از آن استقبال می‌کنیم اصل گفت‌وگو در قرآن مطرح شده است " قل هاتوا برهانکم "
شبهه‌ای که ممکن است در ذهن خواننده این نشست ایجاد شود این است که آیا راهکارهای حضرت رضا علیه السلام در 1300 سال پیش برای جامعه مدرن امروز ما مفید خواهد بود؟
دکتر علمی: تفاوت ماهوی در قضیه صورت نگرفته ما هم امروز یک دعوتی داریم. انقلاب اسلامی در ایران طرح یک پیام بود ما اعلام کردیم که ما می‌خواهیم انسان از نوع الهی را تعریف کنیم و جامعه‌ای از نوع طراز جامعه‌ای که پیامبر داشته را ایجاد کنیم، البته این چالش‌ها در اول انقلاب هم مطرح بود که آیا می‌شود با وجود این شرایط امروزی مفاهیم دینی را روزآمد کرد.
اما مهم در این مساله روش‌هاست که باید به روز شود و گرنه اصل محتوا یکی است.
روش‌ها چه؟
دکترعلمی: من می‌خواهم بگویم که ابزار عوض شده، امروز ما می‌توانیم در سطح شبکه‌های وسیع اینترنت و امثال این‌ها استفاده کنیم و آنچه مقصود نظرمان است را انتشار دهیم.
امکاناتی که امروزه پیدا شده کار را آسان‌تر کرده ولی اصل قضیه و ماهیت قضیه به نظر من خیلی تفاوت نکرده، یعنی به شرط این که ما در استفاده از امکاناتی که وجود دارد در این دنیای دیجیتال عقب نمانیم اگر ما هم بتوانیم از ابزاری که مخالفان ما استفاده می‌کنند استفاده کنیم یقینا بیش از آن‌ها بهره خواهیم برد. ما آن مواد خام را قطعا داریم و اعتقاد ما این هست که دیانت اسلام دیانت خاتم هست و پیامش پیام نهایی خداست برای بشر و پیامبرش رحمه للعالمین است و قرآنش برای همه بشر هست روش ما روش منطق است ما هیچ دعوت به نظامی گری نکردیم و این نقطه قوتی برای ما است. ما همه آنچه امروز در پرونده تاریخ انقلااب داریم مرهون سیره امام رضاست. چون ما هم در روش و هم اصول از او بهره جستیم.
در واقع شما به تاثیرات فرهنگی حضور امام رضا(علیه السّلام) در ایران معاصر اشاره فرمودید. سوال دیگری که جای طرح دارد این است که ما چطور می‌توانیم در مهندسی فرهنگی و در مقوله‌ای مانند گفت‌وگوی ادیان از اندیشه‌های ثامن الحجج(علیه السّلام) استفاده بکنیم؟
دکتردلبری: به عقیده من پرداختن به کرسی‌های نظریه‌پردازی خیلی می‌تواند در این قضیه موثر باشد. در این چند ساله گرچه مقام معظم رهبری فرمودند که به تولید علم و گسترش نظریه‌پردازی اهمیت داده شود و یک همت عمومی در این رابطه شکل بگیرد اما باز هم شاهدیم که خیلی کم کار می‌شود.
اگر باورهایی که امام رضا(علیه السّلام) در فضای علمی دوره خودشان به آن عمل کردند در جامعه علمی ما هم مورد توجه قرار بگیرد یقینا به آنچه ما در حوزه مهندسی فرهنگی به آن نیاز داریم خواهیم رسید.
دکتر علمی: من هم موافقم که حق مطلب در خیلی از موارد ادا نمی‌شود. اما ما هم خیلی از مسایل را برای اولین‌بار در نظام داریم تجربه می‌کنیم.
وجود مرقد حضرت رضا (علیه السّلام) نعمتی است برای مردم کشور ما، تاثیرات فرهنگی این مهم را در زندگی عموم مردم ترسیم بفرمایید.
دکتر علمی: من به چند مورد به صورت تیتر وار اشاره می‌کنم؛ وجود امام رضا(علیه السّلام) در ایران، توحید را با ولایت گره زد. این یکی از برکات وجودی ایشان در این سرزمین. مساله دوم؛ تثبیت تشیع در ایران است.
شیعیان قوت قلبی در ایران دارند و پشتشان گرم است. هم دیرزو در زمان حیات امام شیعیان پشتوانه‌ای داشتند و هم امروز گسترش تشیع از ایران به سایر نقاط دنیای اسلام مرهون ایشان است، گرچه من معتقدم برکات وجودی ایشان را نباید محدود به ایران کرد.
اگر امروز گفته می‌شود مشهد دومین کلان‌شهر مذهبی دنیاست به خاطر وجود مبارک امام(علیه السّلام) است. ما نباید تنها به این مسایل ظاهری و عناوین اکتفا کنیم، باید برنامه‌ریزی بشود تا زایران میلیونی امام (علیه السّلام) از برکات معنوی وجود ایشان بهره ببرند. انتظار زایران از شهر امام رضا(علیه السّلام) متفاوت است. امام رضا (علیه السّلام)، امام رئوف است، زایر امام باید از خرمن وجود ایشان بهره‌ای ببرد. حال و هوای این شهر باید متفاوت باشد. آنچه امروز ایران را چون سرو محکم نگاه داشته و این همبستگی و پیوستگی بین مردم جز به برکت وجود امام(علیه السّلام) نیست. این ویژگی‌ها باید به زایران منتقل شود. وجود امام خاطره سایر ائمه را برای ما زنده می‌کند. افزایش اخلاق رضوی یکی دیگر اثراتی است که امام(علیه السّلام) بر زندگی مردم ما گذاشته است گرچه ما باید انتظار بیش از این داشته باشیم.
وجود امام پناه دل‌های بی‌پناه است پاسخ گویی به عاشقانی است که به خاندان پیامبر عشق می ورزند امام تاثیر خودش را در این منطقه گذاشته است.
دکتر دلبری: یک نکته‌ای که نباید از آن غافل شویم این است که مردم مشهد باید به قداست امام متوجه باشند ساکنین شهری که متعلق به امام است باید مراقب باشند معاصی آشکار نکنند. خدمت‌رسانی درست به زایران امام رضا(علیه السّلام) دین مردم مشهد به امام رضاست.
در بعد جهانی‌سازی فرهنگ رضوی و تشیع چه باید کرد؟
دکتر علمی: برنامه‌هایی که آستان قدس رضوی برای زوار انجام می‌دهد باید با تاسیس شبکه‌های جهانی گسترده شود. تفکرات اسلامی را به اشکال گوناگون چه در قالب احادیث گوناگون و چه در ترسیم اخلاق رضوی به زبان روز در سرتاسر جهان بیان کرد. امام رضا(علیه السّلام) می‌فرمایند شما حرف ما را آن‌گونه که هست به گوش مردم برسانید مردم ما را دوست خواهند داشت. امروز مردم دنیا تشنه رافت رضوی‌اند. ما باید از این پایگاه عشق الهی جرعه‌ای از رافت رضوی را به دنیا منتقل کنیم.
باید از کسانی که افتخار همسایگی امام را دارند پرسید که اگر امام رضا میهمان خانه شما باشد چه می‌کنید؟ مجاوران وظایف سنگینی دارند.
نکته دوم متوجه زایران امام است که باید از زایران امام پرسید که سوغاتی که از این میهمانی می‌برید چیست؟
امام رضا چند ویژگی خیلی مهم دارد یکی اینکه راضی و رضاست یعنی زود می‌گذرد. امام رافت است و دیگر اینکه عالم آل محمد است؛ زایر امام باید خود را موظف کند که جرعه‌ای از این دریای مهر و علم رضوی بردارد و پیک این صفات رضوی باشد و به شهر خودش ببرد.
دکتر دلبری: در واقع این همان "عرف حقه" است که تنها دلیل پذیرش زیارت است. زیارت با شناخت همین است که قطره‌ای از دریای حکمت رضوی سوغات سفر زایران حضرت باشد.
منبع
